TARIHA LENYOL  FULA, FULANI ko FULBE
 

Fulbe latake lenyol mawngol jasngol ha nder lesdi Afirka jogitibhe pulaaku, dina(islam), wolde (Fulfulde) tariha mabbe e ala’ada mabbe.

Fulbe don sankiti  hedi, Sahel be do yapti boggol Mayo Maliya (the Atlantic coast e Red Sea), nden dubhe der mabbe hedi Woyila Afrika.
Fulbe don tawama ha lesdi fere fere nder Africa bana Mauritania, Ghana, Senegal, Guinea, Gambia, Mali, Nigeria, Sierra Leone, Benin, Burkina Faso, Guinea Bissau, Cameroon, Ivory Coast, Niger, Chad, Togo, Hirna Sudan Afrika sakari (Central African Republic), Liberia,hatta ha Sudan be Egypt a tawan fulbe.

Fulbe burda marki chembe  hedi chabbal chaka e hirna Fouta Djallon ha lesdi Guinea nden be layi hedi funa Sierra Leone, sangeje Futa Tooro ha  Senegal e hirna Mauritania, ha Macina nder lesdi Niger dilli har funa Mali, nden bedo jitiri gal wuro Mopti e Nioro ha Sahel nder gallol Kayes, ha nder lesdi Benin, ha Togo,  chaka  e woyila Nigeria, funa Burkina Faso nder Sahel ha gallol Seno, Wadalan, e Soum, nukkuje gonde les dawla  Sokoto, bana hirna Niger e woyila Nigeria (yero Tahoua, Katsina, Sokoto, Kebbi, Zinder, Bauchi, Diffa, Yobe, Gombe, dilli ha boggol mayo Benue nder funa Nigeria nasti woyila Cameroon).


Bawo latuki lenyol burdungol durngol ha aduan, fulbe accai sannaji goddi bawo ban demri, soda sora et luttudi.  Gure fulbe andade lati: Labé, Pita, Mamou e Dalaba ha Guinea, Kaedi, Matam e Podor ha Senegal e Mauritania, Bandiagara, Mopti, Dori, Gorom-Gorom e Djibo ha Mali e Burkina Faso, dirti har Niger, Birnin Kebbi, Gombe, Yola, Jalingo, Mayo Belwa, Mubi, Maroua, Ngaoundere, Girei e Garoua ha lesdi Cameroon e Nigeria, burna fu nder gureji dhi, a tawn fulbe on don mari chembe burdal e lamu.

Dadhi iwude asngol fulbe tabbitinaka amma ghissaje fere fere waddama to ewde fulbe. Burna fu don husitira fulbe lati lenyol gotol nder lenyi tati (3) jalbadi iga ranebe gam fulbe burdi lenyi afirka fu labki larral. 
Burdungol tabbitaki nder ghissaji mai don wia Fulbe lati lenyol jillagarawol gam asngol mabbe fuddake  ha himbhe woyila afrika hawtade be gonbhe funa afrika bana himbhe misra. Gonbhe hedi woyila afrika latake dew moggol mayo Senegal. Gam bhe wodi ayenga himbhe woyila afrika, funa afrika e lenyol arabe en.
Toni en yidi famugo tariha fulbe labka hani en lorta bawo iga gharniwol nayabol (4)  sayi dawlawol Ghana latingol jontan hirna Mauritania e woyila mali burda no be darraja e chembe har yahugo karniwol joyabol (5) sayi mai dawla Ghana don nanda be horre mun. woyila africa fu darjidinga wakkati mai fillama fulbe bo don seda no gal  hirna e fombina jonta gal Morocco e Mauritania.
Yahugo karniwol jenayabol (9) Fulbe eggi ha nokkuje fere fere iga hirna  e funa be hoddhi ha  yole Senegal sera mayo ton on dawla Tukrur diggama yahinki karniwol sappo e goabol (11) dawla Tukrur be dawla Gao malti woyila afrika fofodu lumo kangeri, har sende Amoravid be hawtade e julbe hirna Morocco e Mauritania hippi dawla Tukrur hitande 1042 bako 1050 islama chembidi ha woyila afrika bawo man Almoravids malti Morocco, Algeria e wakkere Al-andalus nden be malti Ghana bo hitande 1076.

Yahugo hitande 1100 dawla Ghana fuddi tampugo. Fulbe ha Tukrur dhowibe less dawdi dawla Ghana tadhi dardi be dari sende be jafti lamorde mabbe Koumbi Saleh hitande 1203

Honowo chembiddo wietedho Sundiata Keita goddojo Mandika tiggi dawla chembingol ha Mali hitande 1235. Iga hitande 1240 yahuki 1250 dowla  Mali jaali dawlaji Ghana, Tekrur be Songhai.
 Hitande 1324 Lamido Mali sappojo  10 wietedho Mansa Musa dilli hijjore ba wowa ha Macca lesdi Saudiya. Njadu en mako wi be yadi himbhe ujunje chappan e jego (60,000) e macchube ujune sappo e didi (12,000) e goto nder mabbe fu do rondi muduje kangeri nayi (4) don fawni be oldi dhi kangeri, fawni pucci mum be labangal kangeri.........



Comments

Popular posts from this blog