TARIHA LENYOL FULA, FULANI ko
FULBE
Fulbe
latake lenyol mawngol jasngol ha nder lesdi Afirka jogitibhe pulaaku,
dina(islam), wolde (Fulfulde) tariha mabbe e ala’ada mabbe.
Fulbe
don sankiti hedi, Sahel be do yapti
boggol Mayo Maliya (the Atlantic coast e Red Sea), nden dubhe der mabbe hedi
Woyila Afrika.
Fulbe
don tawama ha lesdi fere fere nder Africa bana Mauritania, Ghana, Senegal,
Guinea, Gambia, Mali, Nigeria, Sierra Leone, Benin, Burkina Faso, Guinea
Bissau, Cameroon, Ivory Coast, Niger, Chad, Togo, Hirna Sudan Afrika sakari
(Central African Republic), Liberia,hatta ha Sudan be Egypt a tawan fulbe.
Fulbe
burda marki chembe hedi chabbal chaka e
hirna Fouta Djallon ha lesdi Guinea nden be layi hedi funa Sierra Leone,
sangeje Futa Tooro ha Senegal e hirna
Mauritania, ha Macina nder lesdi Niger dilli har funa Mali, nden bedo jitiri
gal wuro Mopti e Nioro ha Sahel nder gallol Kayes, ha nder lesdi Benin, ha
Togo, chaka e woyila Nigeria, funa Burkina Faso nder
Sahel ha gallol Seno, Wadalan, e Soum, nukkuje gonde les dawla Sokoto, bana hirna Niger e woyila Nigeria
(yero Tahoua, Katsina, Sokoto, Kebbi, Zinder, Bauchi, Diffa, Yobe, Gombe, dilli
ha boggol mayo Benue nder funa Nigeria nasti woyila Cameroon).
Bawo
latuki lenyol burdungol durngol ha aduan, fulbe accai sannaji goddi bawo ban
demri, soda sora et luttudi. Gure fulbe andade lati: Labé, Pita,
Mamou e Dalaba ha Guinea, Kaedi, Matam e Podor ha Senegal e Mauritania,
Bandiagara, Mopti, Dori, Gorom-Gorom e Djibo ha Mali e Burkina Faso, dirti har
Niger, Birnin Kebbi, Gombe, Yola, Jalingo, Mayo Belwa, Mubi, Maroua,
Ngaoundere, Girei e Garoua ha lesdi Cameroon e Nigeria, burna fu nder gureji
dhi, a tawn fulbe on don mari chembe burdal e lamu.
Dadhi
iwude asngol fulbe tabbitinaka amma ghissaje fere fere waddama to ewde fulbe.
Burna fu don husitira fulbe lati lenyol gotol nder lenyi tati (3) jalbadi iga
ranebe gam fulbe burdi lenyi afirka fu labki larral.
Burdungol tabbitaki
nder ghissaji mai don wia Fulbe lati lenyol jillagarawol gam asngol mabbe
fuddake ha himbhe woyila afrika hawtade
be gonbhe funa afrika bana himbhe misra. Gonbhe hedi woyila afrika latake dew
moggol mayo Senegal. Gam bhe wodi ayenga himbhe woyila afrika, funa afrika e
lenyol arabe en.
Toni en yidi famugo
tariha fulbe labka hani en lorta bawo iga gharniwol nayabol (4) sayi dawlawol Ghana latingol jontan hirna
Mauritania e woyila mali burda no be darraja e chembe har yahugo karniwol
joyabol (5) sayi mai dawla Ghana don nanda be horre mun. woyila africa fu
darjidinga wakkati mai fillama fulbe bo don seda no gal hirna e fombina jonta gal Morocco e
Mauritania.
Yahugo
karniwol jenayabol (9) Fulbe eggi ha nokkuje fere fere iga hirna e funa be hoddhi ha yole Senegal sera mayo ton on dawla Tukrur
diggama yahinki karniwol sappo e goabol (11) dawla Tukrur be dawla Gao malti
woyila afrika fofodu lumo kangeri, har sende Amoravid be hawtade e julbe hirna
Morocco e Mauritania hippi dawla Tukrur hitande 1042 bako 1050 islama chembidi
ha woyila afrika bawo man Almoravids malti Morocco, Algeria e wakkere
Al-andalus nden be malti Ghana bo hitande 1076.
Yahugo
hitande 1100 dawla Ghana fuddi tampugo. Fulbe ha Tukrur dhowibe less dawdi
dawla Ghana tadhi dardi be dari sende be jafti lamorde mabbe Koumbi Saleh
hitande 1203
Honowo
chembiddo wietedho Sundiata Keita goddojo Mandika tiggi dawla chembingol ha
Mali hitande 1235. Iga hitande 1240 yahuki 1250 dowla Mali jaali dawlaji Ghana, Tekrur be Songhai.
Hitande 1324 Lamido Mali sappojo 10 wietedho Mansa Musa dilli hijjore ba wowa
ha Macca lesdi Saudiya. Njadu en mako wi be yadi himbhe ujunje chappan e jego
(60,000) e macchube ujune sappo e didi (12,000) e goto nder mabbe fu do rondi
muduje kangeri nayi (4) don fawni be oldi dhi kangeri, fawni pucci mum be
labangal kangeri.........


Comments
Post a Comment